Bejaarden in Afrika

In de samenlevingen in alle 54 landen van Afrika is een verschuiving gaande van een patriarchaal systeem, waarin bejaarden een eervolle plaats en een leidinggevende functie innamen, naar verhoudingen zoals wij die in Nederland kennen.
Ook in Afrika is men ouder aan het worden. Volgens de gegevens die wij hebben van 2002 loopt het aantal bejaarden op van 5 % van de bevolking toen tot wel 20 % in 2050 !

Maar in tegenstelling tot de rijke landen, die zich ontwikkelden vóór de vergrijzing, vergrijzen de arme landen voordat zij zich konden ontwikkelen.

Mythen die vervagen
De bejaarde als geheugen van de traditie. De schrijver Amadou Hampati lanceerde het gezegde: “Wanneer in Afrika een bejaarde overlijdt, brandt er een bibliotheek af!” Vroeger was dat ook zo. Maar een aantal huidige bejaarden hebben in hun jeugd niet goed geluisterd naar alle overgeleverde verhalen. Anderen die ze wel goed in zich opnamen, lijden nu aan gedeeltelijk of geheel geheugenverlies, terwijl een aantal jongeren nu veel beter zijn opgeleid en geïnformeerd dan zij.
Respect voor de bejaarde. In Afrika werden zij bijzonder gerespecteerd om hun wijsheid en hun leidinggevende functie in de gemeenschap. Zij zagen toe op het beleven van de traditionele waarden waarop alle gemeenschapsstructuren gebaseerd waren: banden van bloed verwantschap, vriendschap, en huwelijk. Door die gewijde banden ontving ieder de benodigde zorg: gezond of ziek, jong of oud, weduwen en wezen. Zij organiseerden alle activiteiten in de gemeenschap, zorgden dat twisten werden bijgelegd, verzekerden de relatie met de voorouders, en gingen voor in de religieuze riten.

Verandering van Mentaliteit
Met de invoering van formele scholing voor de jeugd, de technische revolutie in het algemeen en die van de massamedia in het bijzonder, is die oude sociale orde sterk aan het veranderen. De ouderling als bewaarder en bewaker van de kennis en ervaring van een beschaving gebaseerd op mondelinge overlevering verliest zijn positie en invloed.
De ontdekking van een nieuwe wereld, de “stad”, komt daar nog bij. De illusie van een schitterend elders met meer materiële mogelijkheden veroorzaakt een massale ontvolking van de dorpen. Jongeren en jongvolwassenen trekken naar de stad; de ouderen en de kleine kinderen blijven verwaarloosd achter.
Bovendien is het gezinsleven zelf aan het evolueren, van de vroegere grootfamilie (oude vader en moeder, hun nakomelingen en aanverwanten) naar het kerngezin (vader en moeder en alleen hun eigen kinderen). Dit speelt het sterkst in de steden, maar zien we nu ook bij de meer geëvolueerden in de dorpen.
Deze snelle ontwikkelingen en de behoefte aan een steeds grotere productiviteit geeft aan bejaard zijn een pejoratieve bijklank, en veroorzaakt een zekere breuk in de familieband: de bejaarde wordt gezien als een last.

Een andere Werkelijkheid
Het ouder kunnen worden is het resultaat van de vooruitgang in de geneeskunde en van de verbetering van de leefomstandigheden. Een korte termijn gevolg is wel dat bejaarden sociaal gemarginaliseerd worden.

De oudedagsvoorzieningen die men aan het opzetten is komen daardoor onder zware druk te staan. Pensioenen zijn er tot nog toe alleen voor diegenen die gesalarieerd werk deden, en zijn zelden meer dan € 25,- per maand. Het probleem voor de bejaarden is dan ook: geen inkomen, geen toegang tot betaalde gezondheidszorg, en verslechterende of geen behuizing, zelfs voeding.
Afrikanen verwijten ons dat wij onze bejaarden bij elkaar plaatsen in Bejaardenhuizen, weg van hun eigen familie. Het choqueert hen dat wij onze ouders zo behandelen. Maar ook zij beginnen nu in deze richting te denken.
De sociale veranderingen in de samenleving zetten de solidariteit onder druk die er heerste in de traditionele grootfamilie; er is een groeiend individualisme dat zich afzet tegen de oude verhoudingen.

Burkina Faso in West Afrika is een van de weinige landen die als staat stappen aan het nemen zijn om oplossingen te zoeken. Het heeft een Nationale Raad van Bejaarden ingesteld, richt verenigingen van bejaarden op die staatssteun ontvangen, en zet centra op voor geriatrie. Het zal interessant zijn om te zien hoe zij de typisch Afrikaanse waarden integreren in deze ontwikkeling.

M. van den Eijnden

Een vrije samenvatting van een artikel in
de Franse WP Schakel van September 2011.